Дүниетаным

Дүниетаным – әлемге және адамның осы әлемдегі орнына көзқарастар жүйесі. Ол көбінде адамның осы әлемге, басқа адамдарға, өз-өзіне қатынасын анықтайды және оның тұлғалық құрылымдарын қалыптастырады. Дүниетаным психикалық қалыпты адамның қоршаған болмыспен – табиғат және қоғаммен – тәжірибелік өзара әрекетінің күрделі нәтижесі ретінде пайда болады. Бұл адамның тіршілік әрекетінің (жизнедеятельность) ішкі детерминанттарының біршама (относительно) автономды (дербес) және тұрақты жүйесі. Тұтас (бүтін), көпдеңгейлі, күрделі ұйымдасқан жүйе түрінде көрінеді.

Тарихқа дүниетанымның әр алуан түрлері белгілі: магиялық, мифологиялық, діни, философиялық, ғылыми, сонымен бірге олардың әр түрлі араласқан типтері. Психикалық қалыпты ересек адам үшін қоршаған болмысты, өзін-өзі тану және өзін-өзі бағалау күрделі процесінің нәтижесінде бекітілген дүниетаным жүйесі оның өмірінің ішкі заңы болады. Тұлғаның өзіне қатынасты оның жүріс - тұрысын іштей себеп ететін алғашқы (бастапқы) субъективтік феномен болады. Дүниетанымның генезисі (шығу тегі), ал одан соң оның саналы қалыптасуы субъекттің ең алдымен күрделі тәжірибелік және когнитивтік (танымдық) өз әрекеті (самодеятельность) болады. Бұл процесс едәуір сыртқы мақсатты бағытталған қоғамдық әсерлерге ұшырына алады. Мысалы, манипуляцияның (ықпал етудің) елеулі құралдары ретінде мыналар бола алады: өмірдің ерекше материалдық және рухани жағдайлары; мәдени дамудың шектелген (шектеулі) мүмкіншіліктері; толық емес және барабар емес (неадекватная – теңбе-тең емес, сәйкес емес) әлеуметтік ақпарат және т.б.

Дін (лат. religio – тақуалық, құдайшылдық, табыну, араб. – сенім, наным, илану) – дүние тану, дүние түсіну, дүние сезіну, сол сияқты осы көзқарастармен байланысты табиғаттан тыс сфераның, ал жетілген, кемелденген формада онда Құдайдың, құдіреттің барлығына сеніммен анықталатын адамдардың жүріс-тұрысы. Адам ойында (адамда) тірек беретін және табынуға лайықты трансценденталды және құпия күшке тәуелділік пен міндеттілік сезім басымдылығы орын алады. Адамның және қоғамның Абсолютпен тікелей байланысқа ұмтылуын бейнелейді.

Діннің мазмұны білім пәні ретінде анықталмайды және сондықтан ақиқат-жалған деген параметрлермен идентификациялауға (теңестіруге) болмайды, жеке нанымның пәні болады. Дін мен нанымның әлеуметтік-рухани феномендері (құбылыстары) көп ретте адамдар жанында, ойында мешіттер, шіркеулер және конфессиялар шеңберінен тыс жүзеге асады. Әлеуметтік сферада дін бірқатар функцияларды атқарады: интегративтік (біріктіру), компенсаторлық (орнын толтыру), дүниетанымдық, реттеушілік.